İsim cümlesinde zarf olur mu ?

İsim Cümlesinde Zarf Olur mu? – Tarihsel ve Akademik Bir İnceleme

Giriş – Köklerden Günümüze

Dilbilgisinin temel taşlarından biri olan “isim cümlesi”, yani yüklemi isim ya da isim soylu bir sözcük olan cümle türü, Türkçede uzun yıllardır ders kitaplarının konusu olmuştur. Tarihçi bakış açısıyla baktığımızda, eski dilbilgisi yaklaşımlarında bu yapıların nasıl tanımlandığını görmek, günümüzdeki tartışmaları daha anlamlı kılar. Örneğin Osmanlı dönemi Türkçesinde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında dil öğretiminde “yüklemi eylem olmayan cümleler” olarak verilmiş bu yapıların yanında sözcük türlerinin işlevi de vurgulanmıştır. Bugün ise, bu yapıların içinde – meraklı okuyucunun dikkatini çekebilecek şekilde – “zarf” gibi sözde fiille bağlantılı olmayan sözcüklerin yer alıp almayacağı tartışılmaktadır. Bu yazıda, tarihsel süreç, kavramsal netlik ve güncel akademik görüşler ışığında “isim cümlesinde zarf olur mu?” sorusuna yanıt arayacağız.

Tarihsel Süreç ve Dilbilgisi Geleneği

19. yüzyıl Türkçesi dilbilgisi kitapları genellikle “yüklemi fiil olan cümleler” ve “yüklemi isim olan cümleler” ayrımını temel almıştır. Bu çerçevede, isim cümlelerinde yüklem olarak genellikle bir isim, sıfat tamlaması ya da edat+isim gibi yapılar yer alırdı. Örneğin “Bugün hava güzel” veya “O doktor” gibi. Bu yaklaşımda, zarf söylemi sınırlıydı; çünkü zarflar, esasen eyleme bağlanan unsurlar olarak kabul ediliyordu.

Zamanla, dilbilgisi açısından sözcük türü işlevlerine dair anlayış genişledi. Özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısında Türkçede sözcük türleri üzerine yapılan çalışmalar, zarfın yalnızca fiile değil, daha çok “yer‑zaman‑durum” bildiren sözcükler olarak işlev kazandığını vurgulamaya başladı. Örneğin, “şimdi”, “orada”, “çok” gibi kelimeler “zarf” olarak tanımlanıyor. [1]

Ancak, önemle belirtelim ki tarihsel dil öğretiminde “isim cümlesi” kavramı genellikle yüklemi fiil olmayan ve dolayısıyla temel işlevi tanımlama olan cümleleri kapsamaktadır. Yani, “O mutluydu”, “Deniz oldukça berraktı” gibi yapılar isim cümlesi olarak alınmışken, bunlardaki “oldu” gibi ek fiil (‑di, ‑miş, ‑r) ya da “çok”, “oldukça” gibi belirleyiciler yüzünden tartışma konusu oluşmuştur.

Akademik Tartışmalar ve Kavramsal Netlik

Günümüzde akademik çevrelerde dikkat çeken soru: “İsim cümlesi içinde yer alan yüklem dışı tümleçler ya da sözcükler arasında zarf işlevinde olanlar bulunabilir mi?” Bu sorunun cevabı doğrudan “evet ya da hayır” biçiminde değil; “işlev‑kullanım bağlamına göre” biçimindedir.

Öncelikle şunu belirtelim: Zarf sözcük türünün klasik tanımı şöyledir: Fiilleri, fiilimsileri, sıfatları ya da başka zarfları niteleyen ya da belirten sözcüklerdir. Yani “nasıl?”, “ne zaman?”, “nerede?”, “ne kadar?” gibi sorulara cevap verirler. [1] Öte yandan isim cümlesi, yüklemi fiil olmayan bir yapıdır. Yüklemin fiil olmaması doğrudan “zarf olamaz” anlamı taşımaz ancak “zarf bir eylemi nitelediği için yüklem olmadığı durumda işlev kazanamaz mı?” sorusunu gündeme getirir.

Akademik kaynaklar, şunu öğretmektedir: İsim cümlesinde yüklem olarak yer alan bir zarf oldukça istisnadır; çünkü zarfın temel işlevi fiille ilgilidir. Örneğin zarf olan “çok” sözcüğü tek başına yüklem olamaz: “O çok” gibi bir yapı bağlam aracılığıyla açılabilir, ancak bu yapı genellikle “O çok şey” ya da “O çok bilgili” gibi tamamlayıcılara gereksinim duyar. Ayrıca, Türkçede zarf sözcükler çekim eki almazlar, isim ya da sıfat görevindeyken ek alabilirler. [2]

Buna göre, isim cümlesinde doğrudan zarfın yüklem olması kabul edilen genel geleneksel görüşe ters düşer. Yine de “isim cümlesi” tanımındaki genişleme, yüklemin “… bir zarf tamlaması” ya da “… bir zarf göstermesi” olabileceğine açık kapı bırakmaktadır. Örneğin bilimsel kaynaklarda “zarf tamlaması [zarf/isim]” biçiminde yapılardan söz edilir. [3]

Sonuç olarak, akademik dilbilgisinde “isim cümlesinde zarf olur mu?” sorusunun yanıtı şöyle özetlenebilir: Klasik işlevsel tanıma göre doğrudan zarf yüklem olarak yer almaz; ancak tanımın güncel yorumlarında, zarf ya da zarf‑işlevli sözcük gruplarının isim cümlesi yapısı içinde yer alabileceği kabul edilmektedir.

Uygulama ve Örneklerle Anlama

Üç kısa örnek üzerinden değerlendirelim:

1. “Bu sınıf çok kalabalık.”

Burada yüklem “çok kalabalık” ifadesidir. “Kalabalık” sıfat‑türündedir ve “çok” zarf‑türünde bir sözcükle nitelendirilmiştir. Yani zarf “çok”, bir sıfatı niteliyor. Bu bir isim cümlesidir çünkü yüklem fiil değil sıfattır (ek‑fiil “‑dır” gizlidir). Bu örnekte zarf yüklem değil bütüncül yapının parçasıdır.

2. “Hava bugün oldukça güneşli.”

“Bugün” bir zaman zarfıdır; “oldukça” bir derecelendirme zarfıdır; “güneşli” ise sıfattır. Bu da bir isim cümlesi yapısını gösterir (yüklem “oldukça güneşli” sıfat yapısıdır). Burada zarf vardır ama yüklem değildir.

3. “O, bizim için asla yeterli değildi.”

Yüklem “yeterli değildi” şeklinde ek‑fiil almış bir sıfattır. “Asla” bir durum zarfıdır. Bu yapı da yüklemi sıfat olan bir isim cümlesidir; zarf yine yüklem değil.

Bu örnekler üzerinden anlaşılabilir ki: İsim cümlesinde zarf bulunabilir, ancak zarf yüklem olarak görev almaz. Yani “zarf” + İsim‑cümlesi gibi bir klasik yapı genellikle yoktur; bulunursa da istisna ve özel bağlamda değerlendirilir.

Sonuç – Kavramsal Netlik ve Dil Kullanımı

Sonuç olarak; Türkçede, “isim cümlesi” yüklemi fiil olmayan ya da “ek‑fiil” almış isim ya da isim soylu sözcükten oluşan cümledir. Zarf ise esasen fiili, sıfatı ya da başka zarfı niteleyen bir sözcüktür. Bu iki kavramın doğal kesişimi sınırlıdır. Dolayısıyla isim cümlesinde zarf olabilir, ancak zarf doğrudan yüklem olamaz şeklinde bir genel kural ortaya çıkar.

Bu ayrımı bilmek, yazılı ve sözlü anlatımda doğru yapı kurmanızı, dilin anlamını net aktarabilmenizi sağlar. Özellikle akademik yazılarda, dilbilgisi hatalarının önüne geçmek için bu tür kavramsal netlik önem taşır.

Sonuç olarak: Evet, isim cümlelerinde zarf kullanılabilir; ama zarfın yüklem olması ya da yüklem yerine geçmesi beklenmez. Dilbilgisi ve yazımda bu konuda bilinçli olmak, anlatımınızı güçlendirir.

—

—

Sources:

[1]: https://www.dilbilgisi.net/zarf-konu-anlatimi/?utm_source=chatgpt.com “Zarf (Belirteç) Konu Anlatımı | DilBilgisi.net”

[2]: https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/zarf-turleri-yapilari-belirteclerin-gorevleri/114198?utm_source=chatgpt.com “Zarf Türleri Yapıları Belirteçlerin Görevleri”

[3]: https://tdkbelleten.gov.tr/tam-metin-pdf/822/tur?utm_source=chatgpt.com “ZARF TAMLAMASI”